رشد و نمو گیاهان را با تغییر در شرایط محیطی و یا دستكاری در خود گیاه می‌توان تنظیم كرد، برای رسیدن به چنین تغییراتی در گیاه از روش‌های فیزیكی مانند تربیت كردن (Training) و هرس كردن (Pruning) و یا از روش‌های شیمیایی نظیر كاربرد مواد تنظیم كننده رشد استفاده می‌شود. واژه تربیت كردن گیاهان به معنی تكنیك‌ها و روش‌هایی است كه برای تنظیم اندازه، شكل و جهت رشد گیاه بكار می‌روند. هرس كردن یا حذف قسمت‌هایی (جوانه، شاخه، برگ و گل و میوه) از گیاه همراه با عمل تربیت انجام می‌گیرد، تا گیاه به شكل یا فرم معینی ایجاد شود. به عنوان مثال تربیت درختان میوه و گیاهان زینتی به اشكال مختلف و یا حصار. تربیت گیاهان بایستی در مراحل اولیه رشد انجام شود. هرس منظم برای حفظ شكل و تعادل فیزیولوژیكی لازم برای گلدهی و میوه‌دهی ضروری است. تربیت گیاهان باغی همیشه نیاز به هرس ندارد بطوری كه در برخی گیاهان بالا رونده مانند گوجه فرنگی، خیار و برخی از لوبیاها باید آنها را به قیم بست تا برگهایشان از نور كافی برخوردار شوند این عمل به شكل غیر مستقیم گلدهی و میوه‌دهی را تحریك می‌كند و باعث می‌شود كه میوه آنها تمیز بماند.

هدف از هرس:

هرس گیاهان باغی بطور عمده به سه دلیل زیر انجام می‌گیرد:

1- تنظیم اندازه گیاه

2- بدست آوردن شكل یا فرم معین 

3- بهبود كارآیی یا باروری گیاه (تنظیم كمیت و كیفیت محصول).

هرس اثر پاكوتاه كنندگی در گیاهان دارد. به عنوان مثال كوتاه كردن منظم درختچه‌های زینتی و گیاهان حصار باعث می ‌شود كه آنها ارتفاع مناسبی داشته باشند.

هرس درختان میوه سبب تولید تاجی مناسب برای سهولت در برداشت می ‌شود.

هدف دیگری كه در اثر تربیت و هرس كردن گیاه بدست می‌آید ایجاد اسكلتی مناسب با شكل مشخص و معین است. برای رسیدن به این مقصود باید در مراحل اولیه رشد درختان، شاخه‌های اصلی انتخاب و مشخص شوند تا اسكلت آینده درخت تشكیل شود. شاخه‌هایی اصلی انتخاب شده باید از فضای كافی برخوردار باشند به طوری كه پس از رشد در سالهای آینده و رسیدن به نمو كامل، میزان سایه‌اندازی آنها به حداقل ممكن برسد. علاوه بر آن زاویه بین شاخه‌های اصلی و تنه درخت (محل انشعاب شاخه‌های فرعی)(Crotch) باید به قدری كافی باز باشد زیرا این موضوع مانع از شكستن شاخه‌ها در اثر میوه‌دهی زیاد می ‌شود. اگر این زاویه كم باشد فرم دهی اسكلت درخت ضعیف است.

تكنیك‌های هرس :

هرس گیاهان یكی از روش‌های مهم در باغبانی است كه شامل حذف قسمتی از تاج و مقداری از سیستم ریشه گیاه می‌شود تا بدین طریق تعادل لازم بین مراحل جنسی و رویشی ایجاد شود. هرس تاج (اندام‌های هوایی) تعدد نقاط رشد را كاهش داده و مصرف ازت و سایر عناصر ضروری را بیشتر كرده و بكارگیری هیدرات‌های كربن را كاهش می‌دهد. بنابراین رس تاج رشد رویشی را تحریك كرده و مرحله رشد زایشی را به تأخیر می ‌اندازد. معمولاً گیاهان جوان و قوی را بایستی هرس سبك انجام داد. هرس سنگین گیاهان قوی تشكیل جوانه گل و بلوغ را به تأخیر می‌اندازد. از طرف دیگر گیاهان باغهای قدیمی و مسن به انجام هرس شدید نیازمند هستند تا قدرت و جوان سازی آنها تحریك شود.

هرس ریشه گیاهان سبب كاهش جذب ازت شده، رشد رویشی و تقاضا برای هیدرات‌های كربن كم می‌شود. در نتیجه هیدرات‌های كربن تجمع یافته و تشكیل جوانه گل را تحریك می‌كنند. زمانی كه نسبت C:N زیاد باشد گلدهی محقق می‌شود اگر هرس شدید بر روی شاخه‌های قوی انجام گیرد این نسبت كم شده و رشد رویشی صورت می‌گیرد. تعادل بین مراحل رشد رویشی و زایشی در گیاهان كه در نتیجه هرس ایجاد می‌شود، با واژه نسبت C: N بیان می‌شود. بنابراین هرس شاخه و ریشه برای گلدهی و باردهی درختان میوه بسیار ضروری است.

اصطلاحات هرس:

جوانه انتهایی (Apical bud (apex) : نوك ساقه، یا بالاترین جوانه موجود بر روی ساقه را گویند.

جوانه چوب: جوانه‌ای كه در اثر رشد آن شاخه تولید می‌شود.

جوانه گل: جوانه‌ای كه مولد گل یا خوشه گل است.

زاویه برگی: زاویه بین یك برگ و ساقه‌ای كه بر روی آن قرار دارد.

جوانه راكد(Dormant bud):جوانه‌ای است كه در زاویه برگی قرار گرفته اما فعال نیست، مگر اینكه شاخه‌ها صدمه ببینند.

شاخه پیشاهنگ(Leader shoot): شاخه‌ای كه رشد فعال داشته و به صورت انتهایی قرار دارد و هر ساله بر رشد آن افزوده می‌شود.

شاخه جانبی(Lateral shoot): شاخه‌ای كه از رشد جوانه جانبی موجود در زاویه برگی ساقه ایجاد می‌شود.

شاخه عقیم(Blind shoot): شاخه‌ای است كه به طور كامل رشد نكرده و جوانه انتهایی آن سقط شده است. این نوع شاخه رشد بیشتری نمی ‌كند.

شاخه سال جاری(Current year's growth) : ‌شاخه‌‌ای است كه در اثر رشد جوانه فصل جاری ایجاد می‌شود.

چوب یكساله: شاخه یا رشدی است كه حداكثر یك سال عمر دارد.

حذف گلهای خشك(Dead- head): هرس و حذف گلهای خشك و پژمرده یا غلاف‌های نارس محتوی بذر را گویند.

جوانه گیری(Disbudding):‌حذف جوانه‌ها یا شاخه‌های اضافی را به هنگام آغاز رشد جوانه گیری نامند.

سرزنی شاخه‌های علفی(Pinch back):‌حذف و هرس انتهای شاخه‌های نرم، علفی و در حال رشد را كه به كمك انگشتان دست انجام میگیرد پنسمان گویند.

سیخك(Spur): شاخه كوتاهی كه رشد كندی دارد و خوشه‌های جوانه گل روی آن تشكیل می‌شود.

پاجوش(Sucker): شاخه‌ای كه معمولاً از ریشه گیاه در زیر خاك و یا در سطح زمین منشاء می‌گیرد. پاجوش‌ها شاخه‌هایی نابارور و ناخواسته هستند.

نرك(Water shoot (water sprout): شاخه‌ای است نابارور و نامطلوب كه به شكل عمودی بر روی شاخه‌های مسن ایجاد می‌شود معمولاً برگهای آن از برگهای درخت بالغ كاملاً مشخص و كوچكتر است. گاهی ممكن است در روی تنه درخت نیز رشد كند.

روش‌های هرس كردن:

هرس شاخه :

هرس در گیاهان ممكن است به دو حالت سرزنی (Heading back) یا حذف كامل(Thinning out) شاخه‌ها انجام شود. سرزنی عبارت است از حذف قسمت انتهایی شاخه‌های اصلی یا تنه، كه سبب حذف اثر غالبیت انتهایی می‌شود  و به دنبال آن جوانه‌های جانبی زیر محل برش فعال می‌شوند. در درازمدت سرزنی باعث تولید گیاهی كوچك‌تر و متراكم نسبت به گیاه هرس نشده میشود. حذف كامل یعنی بریدن شاخه‌ها از تنه اصلی به صورت كامل.

حذف كامل باعث بزرگتر شدن اندازه گیاه می‌شود اما شاخه‌ها در مقایسه با گیاه هرس نشده بیشتر باز هستند. به هر حال سرزنی هرس سبك‌تری نسبت به حذف كامل است.

در هرس درختان میوه معمولاً تركیبی از دو روش فوق استفاده می‌شود. در تربیت و هرس گیاهان باغی سرزنی به عنوان عامل اولیه و اساسی در شكل دهی و ایجاد تاج لازم است، در حالی كه انجام حذف كامل شاخه پس از ایجاد گیاه اهمیت دارد. در نهایت شاخه‌های خشك شده، بیمار، ضعیف و متداخل را بایستی حذف كامل كرد.

نحوه بریدن شاخه در هرس :

نحوه برش اندام‌های گیاه برحسب خصوصیات آن مقدار جزئی متفاوت است. شاخه‌های چوبی جوان و یكساله را كه معمولاً قطری در حدود  1-0.5 سانتی‌متر دارند باید به كمك قیچی باغبانی و با برشی حدود نیم سانتی‌متر بالاتر از جوانه قطع شوند بطوری كه این برش به صورت مایل و در جهت مخالف جوانه انجام گیرد.

بریدن و حذف شاخه‌های چوبی و سنگین كه دارای قطری بیش از 4-3 سانتی‌متر هستند بایستی در طی سه مرحله و با استفاده از قیچی‌های دسته بلند و یا ارّه انجام پذیرد. نكته مهم اینكه حتی‌الامكان بایستی برآمدگی (زایده‌ای) از شاخه قطع شده بر روی تنه درخت باقی نماند و حداكثر اندازه قسمت باقیمانده از 3 میلی‌متر تجاوز نكند تا امكان ترمیم زخم محل برش وجود داشته باشد. در نهایت محل برش در شاخه‌های قطور با چسب پیوند پوشانیده می‌شود.

هرس پوست :

این نوع هرس در فصل رشد رویشی گیاه انجام می‌شود. در این حالت با زخم كردن یا حذف پوست، هیدرات‌های كربن و هورمون‌های رشد در اندام‌های هوایی واقع در بالای زخم تجمع یافته و موجب تحریك تمایزیابی جوانه‌های گل در شاخه‌های تیمار شده می‌شود. روش‌های مختلفی برای هرس پوست وجود دارد كه شكاف زنی(Scoring) ، حلقه زنی(Ringing) و طوقه برداری (Girding) سه روش مهم آن هستند. در شكاف زنی، پوست ساقه یا شاخه‌های اصلی با خطوطی موازی در زیر جوانه خراش داده میشود. این روش نسبت به دو روش دیگر كارآیی كمتری دارد. درختان بالغ و قوی به حلقه زنی یا طوقه برداری واكنش خوبی نشان می ‌دهند اما درختان بسیار جوان پاسخ خوبی به این عمل نمی‌دهند. در حلقه‌زنی، حلقه‌ای كامل در پوست ساقه بریده می‌شود. در طوقه برداری با استفاده از سیم، حلقه‌ای به دور ساقه برای مدت 6 ماه بسته می‌شود یا نواری از پوست به ضخامت 10-5 میلی‌متر برداشته می‌شود.

هرس گل و میوه:

با توجه به اینكه سطح برگ و میزان فتوسنتز یك گیاه مقداری مشخص است، اگر تعداد گلها و میوه‌ها، كه محل جذب مواد فتوسنتزی (هیدراتهای كربن) هستند به روشی كم شود تعادل لازم برای تولید محصول مرغوب حاصل می‌شود. در عمل با انجام هرس گل و میوه (تنك كردن) با روش فیزیكی و یا با استفاده از مواد شیمیایی این نتیجه بدست می‌آید. مواد مختلفی مانند NAA و سوین برای تنك شیمیایی بكار می‌روند.

زمان انجام هرس :

بطور كلی زمان مناسب برای هرس به نوع گونه گیاهی و هدف از انجام هرس بستگی دارد. اكثر درختان در فصل زمستان هرس می‌شوند كه به این عمل هرس زمستانه (هرس ركود) گویند. اما در برخی مواقع انجام هرس تابستانه (هرس سبز) نیز سودمند است. غالباً هرس در درختان خزان دار انجام شده و این كار برای درختان میوه همیشه سبز كمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. بنابراین انجام هرس در فصول زمستان و تابستان است یا به عبارتی دقیق‌تر در طی فصل ركود و فصل رشد.

1- هرس زمستانه:

معمولاً هرس زمستانه به هنگام خزان گیاه انجام می‌شود، با وجود این در تمام  ماه‌های پاییز و زمستان این عمل میسر است. هرس شدید زمستانه درختان موجب تقویت شاخه‌های تولید شده در سال آینده می‌شود و چنانچه درخت هرس زمستانه نشود یا هرس سبكی در روی آن صورت گیرد، شاخه‌های حاصل از رشد جدید كمتر خواهد شد. شاخه‌های جدید رشد كرده پس از هرس زمستانه طویل‌تر هستند زیرا میان گره‌های بلندتری دارند. همچنین برگهای سبزتر و بزرگتری دارند. از این نظر كه هنگام خزان، شاخه‌ها فاقد برگ بوده و به آسانی قابل رؤیت هستند انجام هرس زمستانه دقیق‌تر است.

درختی كه هرس سنگین می‌شود تعداد جوانه‌های كمتری برای رشد شاخه‌هایش در فصل بعد دارد، بنابراین مواد غذایی ذخیره شده در درخت به شاخه‌ها و جوانه‌های كمتری قسمت شده و در نهایت شاخه‌های جدید رشد بیشتری خواهند داشت. اما بایستی توجه داشت كه هرس شدید زمستانه باعث تأخیر در باردهی گیاه می‌شود.

2- هرس تابستانه :

زمان اجرای هرس تابستانه با توجه به عوامل محیطی و میزان رشد گونه گیاهی متفاوت است با وجود این در مورد درختان میوه ماههای اردیبهشت تا تیر ماه مناسب خواهند بود. در هرس تابستانه شاخه‌های نابارور درخت مانند پاجوش‌ها و نرك‌ها و همچنین گلها و میوه‌های كوچك اضافی نیز حذف می‌شوند. بنابراین هرس پوست، گل و میوه، حذف برگها و سرزنی شاخه‌های در حال رشد از جمله هرس‌های تابستانه محسوب می‌شوند. برای مثال حذف تعدادی از برگهای بالغ درخت كه بر روی میوه‌های در حال رشد سایه‌اندازی می‌كنند موجب تغییر رنگ در میوه‌ها شده و كیفیت بازارپسندی محصول را افزایش می‌دهد.

درختان خزان‌دار در بهار شروع به رشد می كنند، معمولاً این رویش چندین هفته و تا فرارسیدن دوره ركود زمستانه باقی می ماند. زمان انجام هرس تابستانه مهم است. اگر هرس تابستانه پیش از اتمام رشد اولیه درخت انجام شود دوره رشد رویشی طولانی‌تر شده و مواد گیاهی از دست رفته در اثر هرس جایگزین می شود. این عمل در درختانی كه جوانه گل آنها بر روی چوب یكساله تشكیل میشود، باعث كاهش گل انگیزی می گردد زیرا دوره رشد مناسب برای گل‌انگیزی در شاخه‌های جدید كوتاه می شود. اگر پس از اتمام رشد شاخه‌ها، هرس تابستانه صورت گیرد مقدار سطح برگ و فتوسنتز كم شده و قدرت درخت كاهش می یابد. در نهایت اگر هرس تابستانه بسیار دیر هنگام انجام شود تعداد جوانه‌های گل و گلدهی كاهش پیدا می‌كند.

در درختان میوه‌ای كه محل تشكیل جوانه گل آنها سیخك‌های (Spurs) (شاخه‌های كوتاه میوه دهنده) دو ساله است هرس تابستانه ممكن است گلدهی را تحریك كند زیرا با حذف شاخه‌های سال جاری نور بیشتری به جوانه‌ها و برگهای اطراف سیخك‌ها می رسد و رقابت سیخك‌ها با سرشاخه‌های در حال رشد كاهش می ‌یابد.

زخم‌های حاصل از هرس زمستانه دیرتر از هرس تابستانه ترمیم می‌شوند زیرا در فصل رشد گیاه سریع‌تر می ‌تواند محل زخم را بپوشاند از اینرو احتمال آلودگی زخم‌ها در طی زمستان كمی بیشتر است.

اصول كلی هرس درختان میوه :

حذف شاخه‌ها و ریشه‌های زاید یكی از اصولی ‌ترین روش‌ها در تولید میوه است. حذف اندام‌های زاید درختان به منظور تغییر برخی وظایف فیزیولوژیكی صورت می‌گیرد. در درختان جوان قطع شاخه‌های زاید باعث ایجاد اسكلت اولیه می‌شود. در درختان بارور و مسن چنانچه قطع شاخه‌ها به طریق صحیح انجام شود موجب نفوذ نور بیشتر به درون تاج درخت، انتقال مواد فتوسنتزی به میوه و ریشه و در نهایت باعث تنظیم تشكیل جوانه گل خواهد شد.

هرس به منظور اسكلت ‌بندی درخت:

همانطوری كه قبلاً در بحث ازدیاد نباتات بیان شد بسیاری از پایه‌های درختان میوه را با استفاده از نهال‌های بذری تكثیر می‌كنند. نهال‌ها به مدت  4 - 1 سال در خزانه نگهداری می ‌شوند و سپس در پاییز یا زمستان از خزانه به زمین اصلی منتقل می‌شوند. از آنجایی كه ریشه نهال‌های بذری عمیق است در هنگام جابجا كردن و انتقال به بستر اصلی، تعدادی از ریشه‌ها آسیب می‌بینند از اینرو بایستی ریشه‌های زخمی را هرس كرد. از طرفی با حذف مقداری از ریشه‌های نهال باید تعادل بین اندام‌ هوایی و ریشه نهال را تنظیم كرد. برای این منظور مقداری از شاخه‌ها را نیز هرس می‌كنند.

نهال‌ها بطور كلی به دو شكل موجودند برخی دارای تنه صاف و فاقد انشعاب هستند و بعضی چند شاخه فرعی داشته و منشعب می باشند. نحوه هرس این دو نوع نهال پس از كاشت در زمین اصلی ، تا حدودی با یكدیگر متفاوت است. در حالت اول تنها كافی است كه سربرداری نهال در ارتفاع تقریبی 80-50 سانتی‌متر انجام شود. در حالت دوم كه نهال منشعب است ابتدا باید چند شاخه فرعی را بطوریكه با هم حداقل 10 سانتی‌متر بر روی تنه نهال فاصله‌ دارند به عنوان شاخه‌های اصلی و آینده درخت انتخاب كرده و سپس دقت كرد كه این شاخه‌ها فضای تاج درخت آینده را در تمام جهات فرا گرفته باشند و تداخلی در یكدیگر نداشته باشند. همانطور كه قبلاً گفته شد زاویه بین شاخه‌ها و تنه نهال‌ باید به اندازه كافی باز باشد زیرا پس از گذشت چند سال زاویه مذكور كاهش خواهد یافت. لازم به یادآوری است كه اعمال انجام شده در نهال‌های منشعب، در نهال‌ هال صاف و فاقد انشعاب در سال دوم انجام می‌شود.

در هر دو حالت زاویه بین شاخه‌ها و تنه تا زمانی كه نهال دارای شاخه‌های جوان و قابل انعطاف است باید با كمك تكه‌های چوب باز نگه داشته شود. در سال دوم، هرس شاخه‌های اصلی بدین صورت است كه حدود نیمی از طول آنها حذف می‌شود.

در سال‌های سوم و چهارم پس از كاشت نهال، هرس تنها به حذف شاخه‌های رشد یافته اضافی و نامطلوب محدود شده و فرم و اسكلت اصلی نهال كه شامل تنه و 4  -  3  شاخه اصلی است باید حفظ شود.

اصول هرس باردهی درختان:

درختی كه بدون دخالت باغدار و در شرایط طبیعی رشد كرده، معمولاً شاخ و برگ زیادی تولید می كند كه همراه با تداخل آنها نیز می‌باشد، این موضوع مانع از رسیدن نور كافی به داخل تاج درخت می‌شود و به دنبال آن از كیفیت و مرغوبیت میوه‌ها كاسته می‌شود. از اینرو هرس مناسب و كافی درختان میوه برای رسیدن به خصوصیات مطلوب محصول همواره مورد توجه باغداران بوده است. پس از اینكه درختان میوه به باردهی رسیدند، لازم است هر ساله یا هر چند سال یك مرتبه برخی از انواع هرس بر روی آنها انجام شود تا كیفیت و كمیت محصول در دوران باردهی اقتصادی درخت حفظ شود. با توجه به اهمیت پرورش میوه‌های دانه‌دار به ویژه سیب و گلابی در بحث میوه‌كاری، در اینجا به اصول كلی در مورد هرس باردهی این گونه‌ها اشاره شده و یادآوری می‌شود كه دقت كافی در این موارد راهنمای خوبی برای هرس باردهی در درختان میوه است.

1- هوا و نور موجب تغذیه و رشد اعضای شاخه درخت می شوند. اكسیژن، دی اكسید كربن و انرژی لازم برای انجام عمل فتوسنتز در برگهای گیاه، از محیط بالای سطح زمین تأمین می‌شود پس گیاه باید در شرایطی پرورش یابد كه از این لحاظ محدودیتی برای آن موجود نباشد. زیرا برگها محل اصلی تولید (Source) شیره پرورده در گیاه می‌باشند.

2- قسمت‌های فوقانی یك شاخه بهتر از قسمت‌های تحتانی آن تغذیه می شوند. بدین منظور كه شیره نباتی همواره تمایل دارد به قسمت‌های انتهایی شاخه‌های اصلی و فرعی كه رشد عمودی دارند صعود نماید. این موضوع می‌تواند به دلیل وجود و سنتز هورمون‌های رشد مانند اكسین‌ها و جیبرلین‌ها در انتهای شاخه باشد.

3- از نظر رشد و نمو، بین اعضای رویشی و زایشی (بارده) درخت رقابت وجود دارد. پس با حذف مقداری از میوه‌ها در درختان بارده، مواد غذایی برای رشد شاخ و برگ و تقویت درخت مصرف شده كه با تولید شیره پرورده بیشتر، تبدیل جوانه‌های رویشی به زایشی برای سالهای بعد تأمین می‌شود.

4- قسمت‌های مختلف یك شاخه با یكدیگر همبستگی دارند. برای مثال اگر سیخك‌های یك شاخه حذف شوند شیره نباتی كه به مصرف سیخك‌ها می‌رسید به طرف سایر اندام‌های مجاور هدایت می‌شود و رشد و نمو آنها را تسهیل می کند. در صورت حذف قسمتی از اعضای جذب كننده(Sink) شیره نباتی، ذخایر موجود بطور منظم بین اعضای باقیمانده تقسیم می شود زیرا تغییری در میزان جذب مواد غذایی از خاك به وجود نیامده است.

5- جوانه‌های واقع بر روی قسمت‌هایی از شاخه‌ كه جریان شیره خام در آنجا بیشتر است به صورت شاخه‌های جوان تكامل یافته و تولید چوب می‌كنند.

6- جوانه‌هایی كه با شیره خام كمتر و شیره پرورده كافی تغذیه می‌شوند به آسانی به جوانه گل تكامل می‌یابند. در فصل تابستان میزان شیره پرورده تولید شده در برگها به حداكثر ممكن می‌رسد زیرا رشد برگها و سطح برگ درخت افزایش یافته است. این زمان با تمایز یابی جوانه‌های چوب به گل برای محصول سال آینده مصادف است. بنابراین باید از انجام هرس شدید درخت در طی تابستان خودداری كرد.

سیستم‌های تربیت درختان:

قبلاً اشاره شد كه تربیت یعنی ایجاد شكلی خاص در گیاه به منظور‌های معین. مثلاً باز كردن تاج درخت برای ورود نور بیشتر، تنظیم ارتفاع درخت و تقویت شاخه‌های اصلی. تربیت درختان به اشكال گوناگون و متفاوت صورت می ‌گیرد كه در این جا تنها به ذكر سه روش مهم در تربیت درختان میوه اكتفا می‌شود.

شكل جامی (Vase (open center) (مركز باز، بدون شاخه پیشاهنگ) :

هدف از این روش، تربیت درختان با تاج پهن می‌باشد كه مركز آن باز است. یك تنه كوتاه به ارتفاع حدود 35-30 سانتی‌متر و تعدد 6-5 شاخه كه از مركز درخت منشاء می‌گیرند شكل كلی درختان پرورش یافته به روش مركز باز است. با وجود اینكه نفوذ نور به تاج درخت مطلوب بوده و رنگ‌پذیری میوه و گل انگیزی در درخت را افزایش می‌دهد اما این سیستم برای پرورش درختان میوه زیاد كاربرد ندارد. علاوه بر آن در درختانی مانند سیب و گلابی از این روش استفاده نمی‌شود زیرا:

1- درختان به طور طبیعی به این شكل رشد نمی‌كنند.

2- همچنانكه درخت مسن می‌شود بخش عمده‌ای از شاخه‌های بارور طویل شده و بایستی از نردبان برای چیدن محصول استفاده كرد.

3- هرس درختان بالغ نیاز به وقت زیادی دارد.

4- محلول پاشی بر روی درختان بالغ و نفوذ آن به مركز درخت مشكل است.

5- محل انشعاب شاخه‌های درخت محكم و قوی نیست و در هنگام میوه‌دهی زیاد، قیم برای نگهداری شاخه‌ها مورد نیاز است.

شكل‌جامی غالباً برای تربیت درختان هلو و آلوی ژاپنی استفاده می‌شود. با این حال به دلیل باز بودن مركز تاج، مقدار محصول در هر درخت كمتر از سایر سیستم‌ها خواهد بود.

شكل هرمی پاكوتاه (Dwarfing pyramid (Center- leader semi intensive system) (پیشاهنگ مركزی نیمه متراكم ) :

از این روش به طور عمده در تربیت درختان سیب و گلابی در كشت متراكم استفاده می‌شود. در این سیستم بسیاری از مشكلات روش مركز باز وجود ندارد. نه تنها عملكرد محصول در این حالت بیشتر است. بلكه زمان لازم برای رسیدن درختان به باردهی در این سیستم كمتر است از اینرو بازگشت سرمایه سریع‌تر خواهد بود. تربیت درختان میوه بر روی پایه‌های پر رشد، كمتر بدین شكل صورت می‌گیرد زیرا چنین درختانی پس از گذشت چند سال ارتفاع زیادی پیدا كرده كه این موضوع برای باغداری جدید و مكانیزه مناسب نیست. در شكل هرمی ساده كه برای تربیت درختان غیر مثمر مانند كاج و چنار بكار می‌رود نیاز زیادی به هرس نیست. ضرورت موفقیت شكل هرمی پاكوتاه برای درختان میوه در استفاده از پایه‌های پاكوتاه كننده یا پایه‌های كم رشد است. زیرا چنین پایه‌هایی رشد زیادی نداشته و حتی پس از چند سال مناسب عملیات داشت و برداشت خواهند بود. در این حالت فواصل كاشت نهال‌ها به مراتب كمتر از سیستم احداث باغ بر روی پایه‌های پر رشد (استاندارد) است، به عبارتی كاشت نهال‌ها به صورت نیمه متراكم انجام می‌شود تا كاهش عملكرد هر تك درخت (به دلیل پاكوتاهی و كم بودن سطح برگ) جبران شود.

روش كار چنین است كه پس از تهیه نهال از گونه‌های سیب و گلابی (پایه‌های پاكوتاه)، كاشت نهال‌ها صورت گرفته و سپس سربرداری از ارتفاع یك متری انجام می‌شود. اگر نهال شاخه‌های جانبی مناسبی داشت سربرداری لازم نیست. در سال اول رشد نهال، بایستی با استفاده از تكه‌ای چوب، فاصله‌ شاخه‌های جانبی را از تنه تنظیم كرد به طوری كه شاخه‌های عمودی (Upright) را به حالت افقی نزدیك كرد و زاویه آنها را با تنه افزایش داد. در سال‌های بعد نیز هرس تنها به حذف شاخه‌های فرعی اضافی و شاخه‌های پایین تنه محدود می‌شود.

شكل شلجمی (Modified leader) (پیشاهنگ متغیر) :

اگر هدف محدود كردن ارتفاع و پهن كردن تاج درخت باشد از این سیستم در میوه‌كاری استفاده می‌شود مانند تربیت درختان سیب، گلابی، زردآلو، گردو، پسته و بادام. پس از كاشت نهال و سربرداری در ارتفاع حدود 120 سانتی‌متری، در سال بعد شاخه‌های فرعی تولید می‌شوند كه 4-3 شاخه مناسب‌تر را حفظ كرده و بقیه را حذف كامل می‌كنند. فاصله شاخه‌‌های فرعی بر روی تنه به علت سربرداری از ارتفاع بالاتر كمی بیشتر از روش جامی و حدود 20 سانتی‌متر است. در این حالت شاخه‌های فرعی انتخابی را در هر سال 30 سانتی‌متر اجازه رشد داده و اضافی آنها سرزنی می‌شوند. در شكل شلجمی هر شاخه پر رشد و غالب را سرزنی كرده تا بدین طریق اجازه رشد به هیچ یك از شاخه‌های درخت به شكل تنه اصلی و پیشاهنگ داده نشود. لذا درخت در تمام جهات شاخه‌های قوی ایجاد كرده و محصول مناسبی نیز تولید می‌كند.